Destan: Edebiyat türü olarak ulusların en eski sözlü anlatım ürünleridir. Ulusları etkileyen olayları, yıkımları, savaşları ve göçleri konu alan manzum öykülerdir. Destanlar, çağdan çağa değişik hayal unsurlarıyla ve toplumsal ülkülerle süslenerek mitolojik yapılara dönüşürler. Bunu Türk destan metinlerinde de görebiliriz. Destanların mitolojik manzum öykü oldukları ile ilgili olarak Yunan şair Homeros'un İlyada ve Odyssiea adlı eserlerini örnek gösterebiliriz.
Destanlar işledikleri konular ve duygular bakımından epik şiir olarak değerlendirilirler.
Destan, bir anlatı (bir olayı hikâye etme) türü olduğu için, duygusal öğelere genellikle yer verilmez; önemli olan, olayı anlatmaktır.
Türk destanları, zamanında yazıya dönüştürülemediklerinden dolayı elimize bir bütünlük içinde ulaşamamıştır.
İki çeşit destan vardır: Doğal destan, yapma destan.
a) Doğal Destanlar: Çok eski devirlerde ulus vicdanında derin izler bırakan, bir tarih ya da toplum olayının yine o devirlerde ulusal bir ozan ya da çeşitli saz ozanları tarafından söylenen biçimidir.
b) Yapma Destanlar: Yeniçağlarda, herhangi bir tarih olayının bir ozan tarafından destan kurallarına uygun olarak yazılmış biçimidir. Bir Âşık Edebiyatı ürünü olan bu türdeki destan, nazım biçimi bakımından koşma gibidir. Nazım birimi dörtlüktür. Hece ölçüsünün 11 'li ya da 8'li kalıbıyla yazılır. Dörtlüklerin sayısı, anlatılan olayın uzunluğuna bağlıdır. Halk şiirinde en uzun nazım biçimi destandır. Kimi destanlarda dörtlük sayısı 100'ü geçer; destanlar bu özellikleriyle koşmalardan ayrılır.
Uyak düzeni şöyledir: baba-ccca-ddda-eeea...
TÜRK DESTANLARI
Türklerin eski dönemlere özgü birçok destanı olduğunu biliyoruz. Ancak Türk ulusunun yazıya geçirilmiş baştan sona bir bütün olan destanı yoktur. Türk destanları şunlardır:
1. Saka Türklerine Ait Destanlar
a) Alp Er Tunga Destanı: M.Ö. 7. yüzyılda yaşadığı sanılan Alp Er Tunga, Anadolu'nunönemli bir bölümünü de içine alan büyük bir Asya İmparatorluğu kurar. Destanda, Türk-İran savaşları ve Saka Türklerinin hükümdarı Alp Er Tunga'nın yaşamı anlatılır.
b) Şu Destanı (Efsanesi): Efsanenin kahramanı olan Şu'nun M.Ö. 4. yüzyılda yaşamış bir Saka hükümdarı olduğu sanılmaktadır. Efsane, Oğuz boylarının ve Türkmenlerin kaynağını anlattıktan sonra İskender'in Asya seferinde Türklerle savaşmayı göze alamadığını ve ordusunun, bir gece baskın yapan Türklere yenildiğini anlatır.
2. Hun Türklerine Ait Destanlar
a) Oğuz Kağan Destanı: Oğuz Türklerinin resmî devlet ve imparatorluk destanı, hatta efsaneleşmiş tarihi sayılır.
b) Siyenpi Destanı: Milâdın 2. yüzyılında dağılmaya başlayan Hun Devleti'nin yerini alanSiyenpi hanedanının oluşumuna ilişkin önemli kaynak sayılabilir.
3. Göktürklere Ait Destanlar
a) Bozkurt Destanı (Efsanesi): Destanda, bir baskın sonucu yok olan Türklerin yeniden türeyişi anlatılır. Bu baskından yaralı olarak kurtulan bir genci, Tanrı tarafından gönderilen bir dişi bozkurt (Gök Börü) iyileştirir. Böylece kuşağın yok olması önlenir.
b) Ergenekon Destanı: Göktürkler, bir savaşta hile yapan Çinlilere yenilmişlerdir. Türkler, hakanlarıyla birlikte kılıçtan geçirilir. Hakanın yeğenleri Kayan ile Nüküz, eşleriyle birlikte kaçarlar. Daha sonra Ergenekon dağına sığınırlar. Türkler burada yeniden çoğalırlar. Bu yer onlara dar gelince, demir dağı eriterek oradan çıkar ve düşmanlarından öçlerini alırlar.
4. Uygur Türklerine Ait Destanlar
a) Türeyiş Destanı: Eski bir Türk efsanesidir. Türk hakanı, insan soyunda görülemeyecek derecede güzel olan kızlarını insanlarla evlendirmeye kıyamaz. "Onlar, ancak tanrılara lâyıktır." diye düşünüp kızlarını, herkesten uzak tutmak için yüksek bir kuleye yerleştirir. Onlarla evlenmesi için Tanrı'ya yalvarır. Gök Tanrı, bir gökkurt biçimine bürünüp gelir ve kızlarla evlenir. Onlardan doğan nesiller, Dokuz Oğuz ve On Uygur boylarını oluşturur.
b) Göç Destanı (Efsanesi): Uygur ülkesine bereket ve mutluluk verdiğine inanılan KutluDağ'ın Çinliler tarafından parça parça sökülüp taşınması sonucunda uğur (tılsım) bozulur, ülkede kıtlık başlar. Yaşam çekilmez duruma gelir. Bunun üzerine Uygur Türkleri güneybatıya doğru göç ederler. Sonunda, Beş Balıg şehrinin bulunduğu yere gelirler ve orayı yeniden yurt edinirler.
**Not: Buradan sonrakiler destanlar İslamî Döneme aittir.
5. Karahanlılara Ait Destanlar
a) Satuk Buğra Han Destanı: Karahanlılar Döneminde ortaya çıkan bu destan İslâmî Türk destanlarının ilki sayılır. Bu destanda, hükümdarın yüce kişiliği, akınları, savaşları ve İslâmiyeti kabul edişi efsanevî bir biçimde anlatılmaktadır.
b) Manas Destanı: Aslında bir Kırgız destanı olarak ortaya çıkmıştır. Bu destan, Kırgız Türkleri arasında hâlâ yaşamaktadır. Derlenen 200 000 dizesiyle en büyük yazılı destanımızdır. Bu destanda, Müslüman Türklerle putperestlerin savaşımı ve Türk-Rus çekişmeleri anlatılmaktadır.
6. İslâmî Dönemdeki Diğer Destanlar
Cengiz Han Destanı, Battal Gazi Destanı, Danişment Gazi Destanı (Hikâyeleri), Dede Korkut Destanı (Hikâyeleri), Genç Osman Destanı, Köroğlu Destanı...
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder